Αττική

I

Ιστορική, διοικητική και γεωγραφική περιοχή (3.808 τ. χλμ., 3.761.810 κάτ.), το νοτιοανατολικό άκρο της Στερεάς Ελλάδας, από την οποία τη χωρίζουν ο Κιθαιρώνας (1.409 μ.) και η Πάρνηθα (1.413 μ.). Από τη γραμμή αυτή των δύο βουνών (μήκους 40 χλμ.) η Α. προχωρά στα Ν (μήκος 80 χλμ.) μεταξύ του Σαρωνικού και του Ευβοϊκού κόλπου και καταλήγει στο ακρωτήριο Σούνιο, ενώ μικρό της τμήμα βρέχεται από τον Κορινθιακό (Αιγόσθενα-κόλπος Αλκυονίδων) και συνορεύει, στην ίδια πλευρά, με τη Μεγαρίδα.

Σύμφωνα με το σχέδιο Καποδίστριας, η Α. είναι και μία από τις 13 διοικητικές περιφέρειες της χώρας και περιλαμβάνει τις νομαρχίες Αθηνών, Ανατολικής Α., Δυτικής Α. και Πειραιώς.

Το τοπίο.Η Α. είναι γενικά ορεινή, με βουνά που υψώνονται απότομα και σχηματίζουν ανάμεσά τους τέσσερις πεδιάδες, από τις οποίες σημαντικότερη είναι η πεδιάδα των Αθηνών (220 τ. χλμ.), το πεδίον των αρχαίων, το σημερινό λεκανοπέδιο που περιλαμβάνει το πολεοδομικό συγκρότημα των Αθηνών και περικλείεται, σαν από τείχος, από τα όρη Αιγάλεω (453 μ.), Πάρνηθα (1.413 μ.), Πεντέλη (1.107 μ.) και Υμηττός (1.026 μ.), τα οποία μόνο το προς τη θάλασσα τμήμα του αφήνουν ελεύθερο. Μια σειρά από υψώματα χωρίζουν το λεκανοπέδιο των Αθηνών σε δύο άνισα τμήματα, από Β προς Ν: Τουρκοβούνια, Λυκαβηττός, Στρέφη, Αγοραίου Κολωνού, Αρείου Πάγου, Ακρόπολης, Νυμφών, Πνυκός, Φιλοπάππου, Αρδηττού, Σικελίας. Οι άλλες πεδιάδες είναι: των Μεσογείων (145 τ. χλμ.) Α και Ν του Υμηττού έως τη θάλασσα, του Μαραθώνα (28 τ. χλμ.) ΒΑ της Πεντέλης, της Ελευσίνας (100 τ. χλμ.), το θριάσιον πεδίον των αρχαίων, μεταξύ Αιγάλεω, Πάρνηθας και Πατέρα (1.131 μ.) και του Ωρωπού. Στο νοτιότερο τμήμα της Α. βρίσκονται τα όρη του Λαυρίου (Πάνειον 636 μ., Όλυμπος 487 μ.). Η θάλασσα που βρέχει την Α. σχηματίζει αναρίθμητους όρμους και φυσικά λιμάνια.

Η Α. είναι γενικά άνυδρη. Δύο ποταμοί διαρρέουν το λεκανοπέδιο των Αθηνών: ο Ιλισός, που πηγάζει από τον Υμηττό, και ο Κηφισός, που πηγάζει από την Πάρνηθα· και οι δύο είναι χείμαρροι και στη δεκαετία 1960-70 η κοίτη τους είχε σε αρκετό μέρος καλυφτεί ή διευθετηθεί. Αξιόλογες πηγές υπάρχουν μόνο στις υπώρειες της Πάρνηθας και ιδίως της Πεντέλης. Αλλά και στις άλλες πεδιάδες της Α. δεν υπάρχουν αξιόλογα ποτάμια, παρά μόνο χείμαρροι, όπως ο Χάραδρος, που χύνεται στην τεχνητή λίμνη του Μαραθώνα, ο Θριάσιος Κηφισός στον Ελευσίνιο κόλπο και ο χείμαρρος Ιαπίς, στα όρια Α. και Μεγαρίδας. Εξαίρεση αποτελεί ο Ασωπός, στην πεδιάδα Ωρωπού, που είναι κυρίως βοιωτικό ποτάμι.

Η Α. δίνει την εντύπωση γυμνής και άδεντρης περιοχής και αυτό οφείλεται στον χώρο που περιβάλλει το πολεοδομικό συγκρότημα Αθηνών και ιδιαίτερα στο ανατολικό και δυτικό τμήμα της αθηναϊκής πεδιάδας. Εντελώς αντίθετη όψη παρουσιάζει η υπόλοιπη Α. και περισσότερο στο βόρειο και ανατολικό τμήμα της, όπου συναντούμε μεγάλες εκτάσεις με ελιές, δέντρο συνδεμένο ιδιαίτερα με την Α., έλατα, πεύκα και άλλα μικρά και μεγάλα δέντρα και θάμνους. Καλλιεργούνται επίσης αμπέλια, δημητριακά, καρποφόρα δέντρα, κάθε είδους λαχανόκηποι, οι οποίοι μέχρι το 1975 κάλυπταν εξ ολοκλήρου τις ανάγκες της πρωτεύουσας.

Οι ακτές, με την εκπληκτική ποικιλία και την απαράμιλλη ομορφιά, είναι ένα από τα χαρακτηριστικά στοιχεία της Α. και διατηρούν την ίδια περίπου μορφή από τους προϊστορικούς χρόνους, εκτός της περιοχής μεταξύ Νέου Φαλήρου και Πειραιά, που μια έκτασή της, το λεγόμενο Αλίπεδο, καλυπτόταν από νερά και μόνο μια λουρίδα γης συνέδεε τον Πειραιά με την ξηρά. Γι’ αυτό, αλλά και για τη μικρότερη απόσταση, οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν ως λιμάνι το Φάληρο και μόνο στα χρόνια του Θεμιστοκλή χρησιμοποιήθηκαν τα λιμάνια στην περιοχή του Πειραιά όταν έγιναν τα Μακρά τείχη, μέσω του Αλιπέδου, και άλλα έργα. Γνωστές για την ιστορική και τουριστική αξία τους ονομασίες κατακλύζουν την αττική ακτή. Στο δυτικό τμήμα ο κόλπος της Ελευσίνας με το ομώνυμο λιμάνι και στα νότιά του το νησί της Σαλαμίνας, που μια στενή λωρίδα θάλασσας το χωρίζει από την ακτή. Στο βόρειο στόμιο του στενού τα νησιά Κυράδες (Χοιράδες), Λέρος και Αρπηδόνι (Αρπεδόνη), στο κέντρο ο Άγ. Γεώργιος και στο νότιο η Λιψοκουτάλα (Ψυτάλλεια), το Ταλαντονήσι (Αταλάντη) και οι Πέλισσες (Πέλειαι). Απέναντι, μετά την ακτή του Σκαραμαγκά και του Περάματος, σχηματίζεται το λιμάνι του Κερατσινίου (Ηρακλέους), ο όρμος της Δραπετσώνας (Φωρών) και το μεγάλο λιμάνι του Πειραιά, το πρώτο της Ελλάδας. Μετά συναντούμε τον όρμο της Φρεαττύδας, τα λιμάνια της Ζέας (Πασαλιμάνι) και της Μουνιχίας (Τουρκολίμανο) με το νησί Κουμουνδούρου (Σταλίδα) απέναντί τους, που περιβάλλουν τη χερσόνησο της Μουνιχίας (Καστέλα). Νοτιοανατολικά η μεγάλη κόλπωση του Φαλήρου, η Κωλιάς άκρα (Άγ. Κοσμάς), η Γλυφάδα, ο όρμος της Βούλας (Αιξωνής) με το Πρασονήσι (Υδρούσα) και την άκρα Κάβουρας (Καβούρι), οι όρμοι της Βουλιαγμένης (Ζωστήρος) και Βάρης ή Βάρκιζας (Αναγυρούντος), με την άκρη Ζερβιά και το νησί Φλέβες (Φάβρα) στην επέκτασή της, το Λαγονήσι, ο όρμος της Αναβύσσου (Αναφλύστου) και το νησί Ελεούσα, ο όρμος Λεγρενών (Αξωνίας) και το Γαϊδουρονήσι (Πατρόκλου), ο όρμος του Σουνίου και το ομώνυμο ακρωτήριο στο νοτιότερο άκρο της Α. Στα νερά πλέον του Ευβοϊκού το λιμάνι του Λαυρίου με τη Μακρόνησο απέναντί του, οι όρμοι Πόρτο Μανδρί (Θορικού), Δασκαλειού, Πόρτο Ράφτη (Πρασιών), Βραώνας (Βραυρώνας) Ραφήνας (Αραφήνας), Μαραθώνα με τη χαρακτηριστική ομώνυμη άκρη, και βορειότερα οι άκρες Αγ. Μαρίνας και Καλάμου και η ακτή Δελφινιού με τη Σκάλα Ωρωπού.

Η συγκέντρωση του περισσότερου πληθυσμού της χώρας στον νομό Α. και κυρίως στην περιοχή της πρωτεύουσας, με την παράλληλη ανάπτυξη της βιομηχανίας και την άναρχη πολεοδομική ανάπτυξη, δημιούργησαν μετά το 1970 τεράστια προβλήματα στο περιβάλλον (νέφος, μόλυνση ακτών κλπ.). Παρ’ όλα αυτά ο ουρανός της Α. εξακολουθεί να είναι αίθριος και το κλίμα καλό και αμετάβλητο από τους προϊστορικούς χρόνους: εύκρατο (μέση θερμοκρασία 17,8°-Ιανουαρίου 9,2°-Ιουλίου 27,2°), ξηρό (λιγότερες από 100 βροχερές ημέρες τον χρόνο· μέσο ετήσιο ύψος βροχής 408,5 χιλιοστά· μέση υγρασία 61°), με ελάχιστες (3-4) ημέρες παγετού και χιονιού, με μικρή νέφωση (17 ανήλιες και 122 ηλιοφεγγείς ημέρες τον χρόνο).

Ανθρωπογεωγραφία και οικονομική γεωγραφία.Η Α., ως γεωγραφική και ιστορική ενότητα, δεν ήταν διοικητικά ενιαία: ένα τμήμα της αποτελούσε τον νομό Α., άλλο ανήκε στο νομό Πειραιά και άλλο αποτελούσε την περιφέρεια πρωτεύουσας.

Η συγκέντρωση της οικονομικής δραστηριότητας στην Α. αρχίζει με τη μεταφορά στην Αθήνα της πρωτεύουσας του κράτους. Έτσι έγινε το διοικητικό κέντρο της χώρας και άρχισε η συγκέντρωση του πληθυσμού, που ευνόησε τη μεγάλη οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, η οποία έγινε και αφετηρία όλων των μεγάλων συγκοινωνιακών γραμμών του εσωτερικού και παράλληλα αξιόλογο κέντρο και σταθμός διεθνών μεταφορών και συγκοινωνιών. Κατά τη δεκαετία 1981-1991 παρουσίασε τη μεγαλύτερη αύξηση πληθυσμού (24,5%) και συγκεντρώνει σήμερα άνω του 30% του συνολικού πληθυσμού της χώρας. Λόγω της μικρής απόστασης από την πρωτεύουσα και της θέσης κοντά στις μεγάλες οδικές αρτηρίες, στην Α. έχουν εγκατασταθεί πολλές βιομηχανίες, με αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά ο πληθυσμός αρκετών πόλεων και κωμοπόλεων.

Η αγροτική οικονομία στην Ά, με εκμεταλλεύσεις μεγάλων αποδόσεων για τον εφοδιασμό της αγοράς της πρωτεύουσας με λαχανικά και κηπευτικά, με άνθη, γάλα, αβγά, πουλερικά κλπ., περιορίστηκε σημαντικά μετά το 1965.

Για ιστορικά στοιχεία της Α., βλ. λ. Αττικής, νομός.

Το Μικρολίμανο στον Πειραιά, ενώ πάνω αριστερά διακρίνεται ο λόφος της Καστέλας.

Η Αττική είναι κατά μεγάλο μέρος ορεινή. Ειδικότερα το λεκανοπέδιο της Αθήνας, το «πεδίον» των αρχαίων, περικλείεται από το Αιγάλεω, την Πάρνηθα (αριστερά), την Πεντέλη και τον Υμηττό, που σχηματίζουν ένα είδος τείχους αφήνοντας μόνο στενές διόδους, φυσικές πύλες· οι πύλες αυτές στην αρχαιότητα ήταν εύκολο να ελεγχθούν (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).

Γραφικά λιμανάκια, μικροί κόλποι, φυσικοί όρμοι, αμμουδιές και βράχοι εναλλάσσονται στην ακτογραμμή της Αττικής, δίνοντας διαφορετική εικόνα από κάθε γωνιά της, όπως η εικονιζόμενη στον δρόμο προς το Σούνιο (φωτ. Sef).

Οι ακτές του Σκοινιά, στον Ευβοϊκό κόλπο, προσελκύουν κάθε καλοκαίρι, χιλιάδες Αθηναίους που αναζητούν λίγη δροσιά (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).

Τα αρχαία Αιγόσθενα, στο σημερινό Πόρτο Γερμενό κοντά στα Μέγαρα, όπου σώζονται ερείπια του ιερού του Μελάμποδα. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).

Η μονή Κλειστών, στις νοτιοδυτικές υπώρειες της Πάρνηθας, κοντά στο αρχαίο και ιστορικό φρούριο της Φυλής, χτίστηκε τον 17o αι. και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου (φωτ. Δ. Χαρισιάδη).

Τοιχογραφία του 18ου αι. από τον ναό του Αγίου Γεωργίου, στα Καλύβια του Κουβαρά, μια περιοχή της Αττικής στην οποία υπάρχουν αρκετές εκκλησίες, μερικές μάλιστα με τοιχογραφίες εξαιρετικής τέχνης (φωτ. Κ. Ραφαηλίδη-«Δομής»).

Ορισμένες περιοχές της Αττικής, στις οποίες συγκεντρώθηκε μεταπολεμικά ο κύριος όγκος των βιομηχανικών μονάδων της χώρας, αντιμετωπίζουν εδώ και χρόνια σημαντικά προβλήματα ρύπανσης, όπως η Ελευσίνα (φωτ. Ι. Ντεκόπουλου).

Η πύρινη λαίλαπα καταστρέφει το ωραίο δάσος στον Κάλαμο Αττικής, το 1992. Ένα μόνιμο και συνάμα θλιβερό καλοκαιρινό θέαμα στα λιγοστά πλέον δάση της Αττικής.

Το Μικρολίμανο στον Πειραιά, γνωστό και ως λιμάνι της Μουνιχίας ή Τουρκολίμανο, όπως ήταν το 1970 (φωτ. Κοντού).

Διαμέρισμα Αττικής

Το λιμάνι του Πειραιά και η εμπορική κίνηση γύρω από αυτό καθιστούν την περιοχή αυτή από τις πιό νευραλγικές του νομού Αττικής.

II

(Αστρον.). Αστεροειδής που επισημάνθηκε στις 22 Νοεμβρίου 1929. Το αστρικό φωτογραφικό του μέγεθος στη μέση αντίθεσή του είναι 16,4 και σε απόσταση μιας αστρονομικής μονάδας από τη Γη και 12,3 από τον Ήλιο.